TTTD
Tóm tắt:
Lối sống của con người trong thời đại hiện hay cùng với
quá trình khai thác, tiêu thụ và phát thải lớn các chất thải đã có những tác động
lớn đến môi trường, từ đó gián tiếp dẫn đến gia tăng các hiện tượng của biến đổi
khí hậu. Bài viết nhằm làm rõ mối quan hệ giữa lối ống và biến đổi khí hậu bằng
phương pháp nghiên cứu tài liệu thứ cấp thông sống thông qua việc tổng quan các
nghiên cứu. Kết quả nghiên cứu cho thấy: lối sống và biến đổi khí hậu có mối
quan hệ gián tiếp với nhau; tồn tại khoảng cách giữa nhận thức về ảnh hưởng tiêu
cực của lối sống đến BĐKH và thay đổi hành vi; tâm lý ỷ lại và đổ lỗi trách nhiệm
giữa các bên khiến cho các nỗ lực trong ứng phó với BĐKH còn hạn chế. Đối với
trường hợp Việt Nam cần có thêm các nghiên cứu để làm rõ một số vấn đề liên
quan đến sự sẵn sàng thay đổi lối sống và ảnh hưởng của truyền thông về biến đổi
khí hậu đến việc thay đổi lối sống.
Từ khóa: biến đổi khí hậu, lối sống.
1. Đặt vấn đề
Trên thế giới, biểu hiện của biến
đổi khí hậu (BĐKH) ngày càng rõ rệt, các chiến dịch ứng phó với biến đổi khí
hậu đang nhằm đến việc thay đổi hành vi cụ thể trong lối sống của mỗi người. Điều
này xuất phát từ việc lối ứng xử với môi trường tự nhiên thông qua hoạt động sống
của con người trong thời đại công nghệ cùng với phương thức tiêu dùng và phát
thải lớn đã và đang ảnh hưởng ngày càng tiêu cực đến khả năng tự cân bằng của
thiên nhiên, góp phần tích cực làm gia tăng các nhân tố có tác động thúc đẩy
tăng phát thải cacbonic, hiệu ứng nhà kính, ấm lên toàn cầu và biến đổi khí
hậu. Tuy nhiên, trên thực tế, các nỗ lực hành động cho việc thực hành lối sống
bền vững, có lợi cho môi trường gặp phải nhiều thách thức. Vì vậy, từ tất cả
các lý do trên về những biểu hiện ngày càng có xu hướng gia tăng của biến đổi
khí hậu và khả năng có thể giảm thiểu thông qua thay đổi lối sống cá nhân dưới
góc độ văn hóa, bài viết nhằm làm rõ mối quan hệ giữa lối sống và biến đổi khí
hậu, xác định những nguyên nhân lối sống chưa phù hợp thông qua các nghiên cứu
lý thuyết và nghiên cứu thực nghiệm, gợi ý những hướng nghiên cứu cho Việt Nam
vì mục tiêu phát triển bền vững giữa các thế hệ.
2. Một số khái niệm
2.1. Lối sống
Thuật ngữ lối sống được xuất hiện
đầu tiên trong hội học Anh lối sống (lifestyle) thường được dùng trong những
tranh luận về bản chất của cơ cấu giai cấp nước Anh. Trong một ngữ cảnh nào đó
được sử dụng để nói về cách thức sống giữa thành thị và nông thôn. Các tác giả ở
Việt Nam cũng có nhiều quan niệm khác nhau về thuật ngữ này. Tuy nhiên, tác giả
quan niệm lối sống theo Giang Thanh Huyền (2011) với các biểu hiện của nó trên
3 khía cạnh: i) lối sống là một dạng hoạt động sống của con người; ii) hoạt
động sống của con người phụ thuộc chặt chẽ và phương thức sản xuất và điều kiện
sống của con người; iii, lối sống thể hiện đặc trưng riêng của từng cộng đồng
người. Trong khuôn khổ của bài viết, tác giả quan niệm lối sống gắn với hành vi
cụ thể trong đời sống và trong hoạt động sản xuất bao gồm lối tiêu thụ và lối
sản xuất kinh doanh, phân tích dưới góc độ văn hóa tác giả xem xét nhận thức về
giá trị của vấn đề biến đổi khí hậu trong các bậc thang giá trị.
2.2. Biến đổi khí hậu
Có 2 quan điểm lớn gây tranh cãi
về BĐKH là quan điểm của UNFCCC và của IPCC. Trong đó định nghĩa của UNFCCC
loại bỏ sự thay đổi của tự nhiên còn định nghĩa của IPCC bao hàm cả nguyên nhân
từ tự nhiên và cả nguyên nhân từ con người. Theo IPCC BĐKH thể hiện bằng sự
thay đổi trạng thái khí hậu, được xác đinh bởi những giá trị trung bình hoặc sự
thay đổi về thuộc tính của nó trong thời gian dài trong vài thập kỷ hoặc lâu
hơn. Nguyên nhân của việc thay đổi thành phần khí quyển và trong sử dụng đất
được xác định là do quy trình tự nhiên bên trong hoặc bên ngoài, hoặc do con
người tạo ra (IPCC, 2007). Định nghĩa này nói rõ hơn về biểu hiện BĐKH, đó
chính là việc thay đổi thành phần của khí quyển toàn cầu mà nguyên nhân của nó chủ
yếu do sự gia tăng các khí thải gây hiệu ứng nhà kính được quy đổi về hàm lượng
CO2 trong không khí. Điều này dẫn đến sự thay đổi một loạt các quá
trình khác trong tự nhiên dẫn đến là các biến đổi khí hậu và tăng các hiện
tượng thời tiết cực đoan và tăng mực nước biển.
3. Mối quan hệ gián tiếp giữa lối sống và biến đổi khí hậu
Lối sống và BĐKH có mối liên hệ
với nhau nhưng đó không phải là mối liên hệ trực tiếp mà là một liên hệ gián
tiếp khá phức tạp, mất nhiều thời gian để giới khoa học xác nhận mối liên hệ
giữa 2 vấn đề này.
Một mặt, lối sống thể hiện rõ
nhất trong lối sản xuất, lối kinh doanh, lối tiêu dùng với các hành vi cụ thể
trong đời sống hàng ngày và trong sản xuất đó chính là hành vi khai thác tài
nguyên (khai tác khoáng sản, khai thác tài nguyên động thực vật, khai thác thủy
năng …), sử dụng tài nguyên (sử dụng nước, sử dụng khoáng sản trong ngày công
nghiệp…) và phát thải rác thải ra môi trường. Tất cả các hành vi trên có ảnh
hưởng đến môi trường địa lí xung quanh. Theo các nghiên cứu thì để môi trường
tiêu thụ hết rác thải mà con người xả trong 1 năm (tính toán cho năm 2002) cần
phải mất 1 năm 2 tháng (Jan J. Boersema and Lucas Reijnders, 2008). Như vậy, hoạt động của con người trên trái
đất đang vượt quá xa khả năng chịu tải của môi trường tự nhiên. Sự gia tăng một
cách đột ngột lượng khí trơ như CO2 và một số khí oxit ni tơ khác
dẫn đến hiện tượng hiệu ứng nhà kính, tăng quá trình giữ nhiệt trong khí quyển
trái đất. Đây là nguyên nhân chính của hiện tượng nóng lên toàn cầu. Mặt khác theo
duy luật thống nhất và hoàn chỉnh của lớp vỏ trái đất, việc thay đổi cấu trúc
thành phần khí quyển dẫn đến thay đổi vòng tuần hoàn nhiệt và vòng tuần hoàn ẩm
là 2 vòng tuần hoàn cơ bản và quan trọng trên trái đất. Tiếp theo nó dẫn đến sự
gia tăng nhiệt độ khí quyển trung bình và thay đổi lượng mưa theo không gian và
thời gian. Đây là 2 biểu hiện cụ thể của hiện tượng của BĐKH, kèm theo đó là sự
thay đổi về tần suất và cường độ của các hiện tượng thời tiết cực đoan.
Như vậy, việc gia tăng thành phần các khí trơ mà chủ
yếu là CO2 được coi là nguyên nhân dẫn đến BĐKH trên toàn cầu. Mối
quan hệ giữa lối sống và BĐKH được thể hiện thông qua việc tăng phát thải CO2
nói chung trong khí quyển.
Mặc khác, dưới những tác động từ
các hiện tượng của BĐKH con người buộc phải thay đổi lối sống cho phù hợp với
hoàn cảnh mới. Cùng với nó, khi nhận thức được vấn đề của BĐKH và nguyên nhân
của nó, con người xây dựng các trường trình hành động nhằm ứng phó với BĐKH về
thực chất là các hoạt động nhằm thích ứng với điều kiện của BĐKH và các hoạt
động giảm thiểu phát thải. Các hoạt động thích ứng hay giảm thiểu thể hiện rõ
sự thay đổi của lối sống do BĐKH đặc biệt là trong lối tiêu dùng của cá nhân và
cộng đồng.
3.1. Lối sống ảnh hưởng gián tiếp đến các hiện tượng biến đổi
khí hậu
Lối sống có mối quan hệ tác động
gián tiếp đến BĐKH hai chiều thông qua hành vi phát thải rác thải. Trước hết là
các hành vi phát thải và khai thác tài nguyên quá mức dẫn đến sự gia tăng nhanh
thành phần các khí gây hiệu ứng nhà kính. Tiếp theo là nhóm hành vi tích cực
giúp giảm phát thải, giảm lượng khí CO2 trong khí quyển.
Phương thức tiêu dùng
Phương thức tiêu dùng có mối liên
hệ với BĐKH thông qua các hành vi tiêu dùng và phát thải. Cụ thể là trong việc
lựa chọn sản phẩm cho các nhu cầu thiết yếu, quá trình thực hành sử dụng, và
việc phát thải rác thải.
Thứ
nhất: việc lựa
chọn sản phẩm tiêu dùng có ảnh hưởng đến chiến lược sản phẩm của các công ty và
doanh nghiệp. Ngoài ra, nó còn góp phần giám sát hoạt động của các doanh nghiệp
trong việc thực hiện các cam kết và xử lý rác thải ra môi trường. Điều này phụ
thuộc lớn vào số người tiêu dùng có đạo đức trong hành vi tiêu dùng của bản
thân và có hành vi tiêu dùng có trách nhiệm với môi trường thông qua việc lựa chọn
sản phẩm tiêu dùng. Tuy nhiên, khi nào sức mạnh của việc lựa chọn sản phẩm tiêu
dùng có ảnh hưởng đến doanh nghiệp và bao nhiêu phần trăm người tiêu dùng sẵn
sàng bỏ lựa chọn sản phẩm của một doanh nghiệp không có cam kết giảm phát thải
thì có thể tạo nên sức ép khiến doanh nghiệp phải có hành động cụ thể cho vấn
đề về môi trường.
Thứ
hai: Quá trình
thực hành sử dụng sản phẩm mà cụ thể là: các hành vi sử dụng tiết kiệm tài
nguyên, năng lượng; và giảm phát thải khí nhà kính ở mức tối đa. Hành động
thiết thực này của cá nhân trong cộng đồng cùng với nỗ lực của doanh nghiệp và
chính phủ trong giảm phát thải là rất thực tế để hạn chế các biểu hiện của
BĐKH. Liên quan tới vấn đề này, Defra (2013) đưa ra khung lối sống bền vững, với một số
hành vi quan trọng cho lối sống bền vững được chia thành 9 nhóm hành động và các nhóm này được chia ra làm 30 hành
vi được gọi là quan trọng trên cơ sở các bằng chứng về tác động bền vững được
nhóm thành 3 nhóm hành vi: hành vi tiêu đề, hành vi chính và tiểu hành vi… Hành
động này không chỉ hướng vào hành vi cá nhân mà bao hàm cả những hành động của
doanh nghiệp và chính phủ mang tính bao quát.
Tóm lại, nhu cầu tiêu dùng và sử
dụng hàng hóa dịch vụ trong đời sống của con người đều có nguy cơ làm gia tăng
phát thải các khí gây hiệu ứng nhà kính, thúc đẩy sự gia tăng biểu hiện của các
hiện tượng biến đổi khí hậu. Tiêu dùng cá nhân luôn gắn với việc thỏa mãn nhu
cầu người sử dụng như tiện lợi của hàng hóa, dịch vụ, và chi phí. Riêng đối với
vấn về chi phí cho việc sử dụng hàng hóa dịch vụ còn phụ thuộc vào khả năng tài
chính. Những người giầu có nhiều điều kiện để sử dụng các hàng hóa dịch vụ hơn,
nhưng cũng là những người có khả năng để sử dụng hàng hóa có công nghệ cao giúp
tiết kiệm phát thải tài nguyên. Trong khi đó, nhóm có thu nhập thấp ít có điều
kiện để tiêu dùng và cũng bị hạn chế trong việc lựa chọn sản phẩm công nghệ
cao. Một vấn đề quan trọng đó là quá trình sử dụng sản phẩm hàng hóa và việc
phát thải sau quá trình sử dụng.
Phương thức kinh doanh
Tương tự như trong phương thức
tiêu dùng, các hoạt động sản xuất và kinh doanh tham gia vào việc: sử dụng tài
nguyên thiên nhiên, năng lượng; phát thải rác thải và khí nhà kính vào môi
trường.
Thứ nhất: các ngành kinh tế, các
doanh nghiệp kinh doanh và sản xuất hàng hóa phát thải lượng lớn khí nhà kính
ra môi trường. Theo IPCC (2014), riêng ngành công nghiệp và khu vực sản xuất nhiệt và điện năng năm 2010 phát thải
khoảng 50% lượng CO2 toàn cầu. Trong đó, lượng điện năng này phục vụ
phần lớn nhu cầu tiêu thụ của ngành công nghiệp và xây dựng. Vì thế, nếu tính
tổng lượng phát thải của công nghiệp và xây dựng còn bao gồm cả phần phát thải
do ngành sản xuất năng lượng để cung cấp cho 2 ngành trên thì con số cao hơn
rất nhiều. Lúc này, ngành công nghiệp đóng góp 32%, và xây dựng đóng góp 18,4%
lượng phát thải khí CO2 toàn cầu.
Thứ 2: các doanh nghiệp sử dụng
không hiệu quả nguồn năng lượng, hiệu suất sử dụng năng lượng thấp, hoặc do sử
dụng các công nghệ cũ với lượng phát thải lớn ra môi trường. Cái quan trọng hơn
đó là việc phát thải không đáp ứng các tiêu chuẩn phát thải ra môi trường tức
chất thải không qua xử lý khí thải hoặc xử lý nhưng các thông số vẫn còn cao.
Tóm lại, các ngành kinh tế đóng
góp lớn vào việc phát thải CO2 ra môi trường. Tuy nhiên, mục đích
cuối cùng của hoạt động của các doanh nghiệp, nhà sản xuất là hướng đến đáp ứng
nhu cầu của người tiêu dùng. Chính vì thay đổi hành vi tiêu dùng của người tiêu
dùng là có thể thay đổi chiến lược sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp
theo hướng có lợi cho môi trường.
3.2. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến lối
sống
Ngược lại BĐKH cũng có tác dụng
đối với lối sống tiêu dùng, sản suất và kinh doanh thông qua ảnh hưởng lan
truyền trong toàn bộ môi trường địa lý bao xung quanh con người. Những biểu
hiện cụ thể của biến đổi khí hậu đó là sự gia tăng nhiệt độ, mực nước biển và
thay đổi về tần suất cũng như cường độ của các hiện tượng thời tiết cực đoan
như: Bão, lũ lụt, sương muối, mưa đá …
Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu
thể hiện trước hết trong thay đổi ở nhận thức của con người về vấn đề BĐKH tiếp
theo nữa đó là những hành động cụ thể để ứng phó với BĐKH với 2 hoạt động chính
là giảm thiểu và thích ứng. Trước năm 2007 thế giới còn hoài nghi về sự tồn tại
của biến đổi khí hậu và nguyên nhân của nó, nhưng từ sau các báo cáo của IPCC,
giới khoa học đã có đồng thuận cao về sự tồn tại cũng như nguyên nhân của nó.
Báo cáo của IPCC về BĐKH đã tóm
gọn những ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến hoạt động của con người. Các
phương án mực nước biển tăng và các giả định khác về sự thay đổi nhiệt độ đưa
ra những dự báo về ảnh hưởng của BĐKH trên phạm vi toàn cầu. Mặc dù không đưa
ra được ngưỡng rõ ràng để xác định đâu là mức “nguy hiểm” hay “an toàn” nhưng
BĐKH và những ảnh hưởng của nó là vô cùng to lớn. BĐKH sẽ ảnh hưởng đến một
loạt các quá trình nối tiếp nhau bao gồm các vấn đề trọng yếu là: sản xuất nông
nghiệp và an ninh lương thực; khủng hoảng nước và tình trạng bất an ninh về
nước; nước biển dâng và nguy cơ thiên tai; các hệ sinh thái và đa dạng sinh
học; sức khỏe con người. Thông qua 5 cơ chế này mà BĐKH có thể đẩy lùi cả quá
trình phát triển của con người nếu nhiệt độ độ dự báo tăng 20C
(UNDP, 2008). Rõ ràng BĐKH là thách thức lâu dài lớn nhất mà con người phải đối
mặt bởi khả năng gây thiệt hại: đến con người, đến tự nhiên, vật chất, tài
chính và xã hội của con người.
Từ nhận thức về tác động của biến
đổi khí hậu mà con người buộc phải có những hành động cụ thể mà giải pháp cho
vấn đề này là thay đổi công nghệ và sự thay đổi lối sống của người tiêu dùng
(Defra, 2013; IPCC, 2014; Leiserowitz, 2008; Joyshree Roy and Shamil Pal, 2009) trong đó việc thay đổi lối sống là rất quan
trọng (Duchin 1998; OECD, 1998; Lundgren, 1999; IPCC, 2007; và Spratt D, Sutton P, 2008). Một điều tra ở Mỹ của Leiserowitz (2008) cho thấy
hầu hết người được hỏi không tin rằng mình công nghệ có thể giải quyết vấn đề
của BĐKH mà không có việc thay đổi lối sống. Có 70% người được hỏi hi vọng giải
pháp cuối cùng cho vấn đề biến đổi khí hậu sẽ là đổi mới công nghệ điều này
cũng sẽ đi kèm với sự thay đổi trong lối sống cá nhân của mỗi người
(Leiserowitz, 2008). Các giải pháp về công nghệ giúp sử dụng hiệu quả nguồn tài
nguyên, giảm sử dụng các nguồn năng lượng không tái tạo, tăng cường sử dụng các
nguồn năng lượng tái tạo, tăng hiệu suất sử dụng năng lượng của các thiết bị,
tạo ra các vật liệu thông minh hạn chế phát thải. Giải pháp về công nghệ cũng cho phép thực hiện các quy trình khép
kín trong quá trình sản xuất tái sử dụng nguồn nước, tạo ra năng lượng trong
quá trình xử lý rác thải. Tuy nhiên, giải pháp về mặt công nghệ thường đi kèm
với chi phí cao, chỉ có các quốc gia có kinh tế phát triển có khả năng áp dụng.
Trong khi đó phần không nhỏ các phát thải hiện tại có nguồn gốc từ các quốc gia đang phát triển, nơi chậm thay
đổi công nghệ, sử dụng công nghệ lạc hậu còn phổ biến. Hình thức chuyển giao
công nghệ của các quốc gia phát triển sang các nước kém phát triển vô hình
chung đã biến các quốc gia kém phát triển thành bãi rác công nghệ cho các quốc gia phát triển
phương Tây.
Ngoài ra, BĐKH còn ảnh hưởng đến
vấn đề sức khỏe tinh thần. Dưới góc độ y học, một nghiên cứu của Curtis,
Kvernmo and Bjerregaard thực hiện tại một cộng đồng nhỏ ở Greenland cho thấy
ảnh hưởng của thay đổi điều kiện sống và một số cơ chế mà qua đó ảnh hưởng đến
sức khỏe về thể chất và tinh thần. Mối quan hệ này được đối chiếu với nghiên
cứu về giáo dục, nghề nghiệp cũng như thay đổi trong phong cách sống. Kết quả
cho thấy thay đổi điều kiện môi trường từ những năm 1960 đã ảnh hưởng đến phạm
vi sinh sống của dân số, trong nghề nghiệp của người dân cụ thể là trong cơ hội
việc làm và nghề cá (Curtis, Kvernmo and Bjerregaard, 2005)
Như vậy, sự xuất hiện, tồn tại và
diễn biến của BĐKH tác động không nhỏ đến lối sống của con người. Gia tăng các
biểu hiện của biến đổi khí hậu và các hiện tượng thời tiết bất thường như: gia
tăng mực nước biển, mưa lớn, tăng nhiệt độ gây nên những thiệt hại lớn đến con
người, sức khỏe tinh thần và cơ sở vật chất. Khi mọi yếu tố của môi trường thay
đổi, con người cũng cần phải ứng xử phù hợp với thách thức toàn cầu. Đó chính
là thay đổi trong nhận thức, hành động thích ứng, giảm thiểu diễn ra trên toàn
thế giới, thay đổi công nghệ, thay đổi lối tiêu dùng hay chính là thay đổi lối
sống.
4. Nguyên nhân của lựa chọn lối sống không phù hợp
4.1. Khoảng giá trị trong hành động
Tồn tại mâu thuẫn rất rõ giữa
nhận thức và hành vi ủng hộ biến đổi khí hậu. Các nghiên cứu thực nghiệm đã cho
thấy: mặc dù nhiều người được hỏi đồng ý với quan điểm có mối liên hệ giữa hành
động cá nhân và BĐKH nhưng không phải tất cả họ đều cảm giác có lỗi với hành vi
của bản thân và sẵn sàng thay đổi hành vi của họ. Ví dụ trong một nghiên cứu của
Engarchay cho thấy người Mỹ có dấu chân sinh thái đứng thứ 2 trên thế giới cao hơn nhiều so với dấu chân sinh thái của người
Trung Quốc nhưng người Mỹ ít có cảm giác có lỗi hơn so với người Trung Quốc bởi
vì người Mỹ có trách nhiệm về hành vi cá nhân đối với các vấn đề về môi trường
hơn so với người Trung Quốc. (Echegaray và cộng sự, 2008). Theo lý thuyết về
hành vi, nhận thức là yếu tố đầu tiên cần thiết để thay đổi hành vi. Lý thuyết
về sự bất hòa nhận thức của Festinger (1957) cho rằng cá nhân có xu
hướng tìm kiếm sự thống nhất giữa niềm tin, hành vi và và thái độ có nhiều khả
năng thay đổi hành vi để thích ứng với môi trường. Việc người tiêu dùng đồng ý
với quan điểm cho rằng hành vi của lối sống cá nhân có ảnh hưởng đến biến đổi
khí hậu, có cảm giác có lỗi và cảm giác cần phải có trách nhiệm đối với hành vi
cá nhân là tiền để thay đổi hành vi. Nhưng khi nào khi cảm giác có lỗi của cá
nhân có thể chuyển thành sự thay đổi trong hành vi của bản thân họ.
Trên thực tế hành động không phải
lúc nào cũng nhất quan với nhận thức của họ mà luôn tồn tại khoảng cách nhất
định. Ví dụ trong nghiên cứu Ipsos Mori- trình bày với RSA, 74% người cảm thấy rằng cần thay đổi thói quen để
tránh hậu quả về môi trường nhưng chỉ có 59% nói rằng họ đang có hành động về
điều đó (Matt Prescott, 2008). Luôn tồn tại một cái gọi là khoảng cách của hành
động mà theo Blake đó là sự không có những hành động phù hợp của những người
theo giá trị về môi trường. Còn theo Defra đó là có nhận thức nhưng không có
hành động còn gọi là khoảng giá trị của hành động (Defra, 2013). Ở cấp độ vĩ mô
đó là khảng cách giữa các bằng chứng về mặt khoa học và các biện pháp ứng phó
về mặt chính trị của chính phủ (UNDP, 2008). Về cấp độ cá nhân đó là khoảng
cách giữa nhận thức vấn đề của cá nhân và thay đổi lối sống cho phù hợp.
Vậy tại sao sự nhận thức của cá
nhân không trở thành hành vi cụ thể? Theo Guilmoto (2007), việc thực hiện một
hành vi nào đó phải đảm bảo một số yếu tố. Trước hết hành vi đó có ý thức; thứ
2 hành vi đó có tính khả thi tức có thể thực hiện được, có phương pháp và có
khả năng; thứ 3 hành vi đó đem lại lợi ích cho cá nhân. Áp dụng vào hành vi lựa
chọn lối sống cá nhân cho thấy, rõ ràng việc thay đổi lối sống cá nhân được
nhận thức là cần thiết, bản thân họ có ý thức cho hành vi, hành vi này được xã
hội ủng hộ, tuy nhiên hành vi này mang lại lợi ích lâu dài chứ không phải là
lợi ích trước mắt. Cái trước mắt đó là sự tiện lợi cá nhân và thỏa mãn nhu cầu
cá nhân của thời điểm hiện tại. Rất khó để có thể xác định được ranh giới giữa
một cái là nhu cầu cá nhân và tiết kiệm cho tương lai. Cũng như việc khó để xác
định điểm dừng của lối sống bền vững. Cái gọi là tiêu dùng bền vững cũng chỉ là
một khoảng định tính không có thang đo định lượng rõ ràng. Trong khi đó những
hành vi được coi là không phù hợp với lối sống bền vững, lối sống tiết kiệm tài
nguyên và năng lượng vẫn được xã hội chấp nhận, hay nói cách khác chuẩn mực xã
hội và cảm giác tội lỗi của cá nhân về về lối sống tiết kiệm vẫn chưa đủ mạnh
để họ thay đổi hành vi.
4.2. Xếp hạng giá trị môi trường thấp
trong bậc thang giá trị
Tiếp theo đó
là việc xem nhẹ hệ giá trị về môi trường, xếp hạng giá trị môi trường thấp hơn
trong bậc thang giá trị. Theo quan điểm nghiên cứu của xã hội học văn hóa, mỗi
cá nhân hay nhóm cộng đồng có những hệ giá trị riêng chi phối hành vi của mỗi
cá nhân, mỗi nhóm. Giá trị này nằm trong nhận thức của cá nhân hay của nhóm,
tác động đến hành vi giúp cho cá nhân này hòa hợp với cộng đồng (Mai Văn Hai,
2005). Mỗi cá nhân hay mỗi nhóm lại có những hệ giá trị riêng trong đó có thứ
tự ưu tiên khác nhau cho mỗi đối tượng. Trong nhóm giá trị này, môi trường có
thể được đặt lên hàng đầu nhưng trong nhóm khác các giá trị về kinh tế lại được
ưu tiên cao nhất. Thứ tự ưu tiên trong bậc thang giá trị thường gắn liền với
lợi ích gần của cá nhân hay nhóm, những lợi ích xa hơn sẽ được tính toán đến
sau đó. Nghiên cứu thực nghiệm của Defra cho thấy có đến 25% số người được hỏi
không đồng ý rằng lối sống của họ góp phần làm biến đổi khí hậu; họ cho rằng
biến đổi khí hậu chỉ là sự lo xa và ưu tiên về môi trường thấp hơn so với các
ưu tiên khác trong cuộc sống của họ (Defra, 2013). Lối sống lành mạch có ích trực
tiếp và thường xuyên đến cá nhân hơn là các hành vi ủng hộ môi trường thường
không có bất kì lợi thế ngay lập tức nào. Một số hành vi ủng hộ môi trường có
thể tiết kiệm tiền (tiết kiệm năng lượng), hoặc tăng địa vị xã hội của họ (sử
dụng pin mặt trời trên mái nhà) nhưng một số hành vi khác lại giảm sự thoải mái
và tiện lợi (sự ấm áp, tiện lợi của xe) hay gia tăng chi phí (sử dụng thực phẩm
hữu cơ, giá điện tái tạo như phong năng, nhiệt năng …) trong khi đó những lợi
ích môi trường không nhìn thấy được và tác động đến họ ở một tương lai xa, điều
này không khiến cho cá nhân tham gia vào các hành vi ủng hộ môi trường ngay lập
tức (Milena Buchs và cộng sự, 2009).
Như vậy, xem nhẹ giá trị về môi
trường là nguyên nhân khiến cho cá nhân và nhóm không hoặc ít thay đổi lối sống
theo hướng có lợi cho môi trường do những lợi ích về mặt kinh tế và tiện ích cá
nhân ngay trước mặt. Vấn đề đặt ra là làm thế nào để thay đổi hành vi cá nhân,
nâng giá trị về môi trường cao hơn trong bậc thang giá trị để đạt được lối sống
tiết kiệm năng lượng, sử dụng hiệu quả tài nguyên và bền vững.
4.3. Đỗ lỗi trách nhiệm và vai trò của các
bên liên quan
Cuối cùng, ngoài 2 nguyên nhân
trên còn tồn tại tâm ý ỷ lại, đổ lỗi trách nhiệm sang người khác, coi hành động
của bản thân họ chỉ là thứ yếu, hành động của người khác là chủ yếu. Sự đổ lỗi
trách nhiệm lên người khác bao gồm các doanh nghiệp và chính phủ (Defra, 2013)
hay người tiêu dùng khác. Để giải quyết
vấn đề BĐKH, nhiều ý kiến cho rằng: ngoài việc thay đổi công nghệ, “thay đổi lối sống và cách thức tiêu dùng”
có tầm rất quan trọng (Duchin 1998; OECD, 1998; Lundgren, 1999; IPCC, 2007, and
Spratt D, Sutton P, 2008). Tuy nhiên, các nghiên cứu thực nghiệm của Echegaray,
Defra … đều cho thấy rằng cá nhân mặc dù nhận thức được ảnh hưởng của hành vi
cá nhân nhưng không phải lúc nào cũng chuyển nó thành hành động cụ thể. Một mặt
do khoảng cách giữa nhận thức và hành động cá nhân, mặt khác do phần lớn họ -
những người tiêu dùng sẽ tìm cách đổ lỗi trách nhiệm cho bên khác và yêu cầu sự
thay đổi từ bên ngoài chứ không phải từ chính họ.
Trên thực tế, BĐKH không loại trừ
một đối tượng nào trong môi trường toàn cầu, vì thế giải quyết vấn đề này cần
có sự phối hợp và phân công trách nhiệm giữa các bên trong một quốc gia hay
giữa các quốc gia. Đó cũng là trách nhiệm chung cho các bên bao gồm: Chính phủ,
doanh nghiệp và người dân. Trên thực tế, gia tăng phát thải dẫn đến BĐKH liên
quan tới một hệ thống vì thế nó cần được giải quyết bằng cả hệ thống. Yêu cầu phối
hợp hành động và mệnh lệch bắt buộc chứ không còn là một phương án (UNDP,
2008). Vấn đề nảy sinh đó là nghĩa vụ của
các bên như thế nào trong việc
giải quyết vấn đề.
Rõ ràng không có giải pháp duy
nhất mà cần có sự phối hợp hoạt động giữa chính phủ, doanh nghiệp và người dân
trong việc thực hành lối sống bền vững. Mỗi bên vừa thực hiện trách nhiệm hành
động của mình, vừa thực hiện trách nhiệm giám sát, hoạt động của các bên khác
tạo ra thống nhất hành động chung giảm BĐKH. Chính phủ có trách nhiệm tạo ra một
cơ chế chính sách, tạo ra môi trường thay đổi lối sống một cách mạnh mẽ, khuyến khích thực thi sử dụng các
công cụ pháp luật thích hợp. Doanh nghiệp sử dụng các chiến lược và thay đổi mô
hình kinh doanh, sử dụng công nghệ và sản phẩm tạo thuận lợi cho hành vi tiêu
dùng bền vững. Trước hết cần khuyến khích người dân thực hành lối sống bền
vững, tạo sự liên kết giữa các nhóm và xa hơn đó là mối quan tâm giữa môi trường
và lối sống, mỗi cá nhân sẽ phải xem xét lại lối sống riêng của mình về mô hình
tiêu thụ.
5. Chương trình hành động
Các chương trình hành động BĐKH
mang tính toàn cầu. Về mặt thể chế, biến đổi khí hậu được thông qua trong chính
sách của các quốc gia tham gia nghị định thư Kyoto và các kí kết đàm phán về
việc cam kết mức cắt giảm khí nhà kính. Theo đó, ở cấp độ toàn cầu, khung công
ước liên hợp quốc (UNFCCC) tổ chức hội nghị các bên thường niên từ năm 1995, thành
lập quỹ khí hậu xanh (GCF) tạo vốn cho việc hỗ trợ hoạt động thích ứng và giảm
thiểu ở các quốc gia. Ngoài ra, còn nhiều các chương trình hành động trên phạm
vi toàn cầu, các dự án đầu tư của các quốc gia, tổ chức lớn trên thế giới cho
các khu vực vực và các quốc gia trên thế giới. Tính đến năm 2014, chỉ riêng WB
đã đầu tư tổng cộng 249 dự án về biến đổi khí hậu. Hiện có 133 dự án đang thực
hiện chiếm 53,4% tổng dự án được đầu tư cho đến nay.
Ở Việt Nam, một thời gian dài từ
sau Nghị định thư
Kyoto của Công ước khung của Liên hợp quốc, từ khóa “biến đổi khí hậu” được đề cập đến trong các văn bản pháp luật. Đến
năm 2011 chính thức phê duyệt Chiến lược quốc gia về BĐKH, năm 2013 phê duyệt
Kế hoạch hành động quốc gia về BĐKH giai đoạn 2012-2020. Giai đoạn 2012-2015 đã
phê duyệt 10 chương trình ưu tiên có liên quan, trong đó có phê duyệt Chương
trình quốc gia ứng phó với biến đổi khí hậu giai đoạn 2012 – 2015 do Bộ tài
nguyên và Môi trường làm cơ quan chủ quản. Nội dung Chương trình có đề cập đến
vấn đề xây dựng cộng đồng ứng phó với biến đổi khí hậu. Trong đó có đặt ra
nhiệm vụ nâng cao ý thức và xây dựng lối sống, mẫu hình tiêu thụ vì mục tiêu
ứng phó với biến đổi khí hậu.
Trong lĩnh vực nghiên cứu khoa
học có 16 nhiệm vụ đang được thực hiện thuộc Chương trình khoa học công nghệ
phục vụ cho Chương trình mục tiêu Quốc gia ứng phó với biến đổi khí hậu. Tuy
nhiên, các nội dung thực hiện cho đến nay chủ yếu dừng lại ở mức nâng cao nhận
thức của người dân và cộng đồng, chưa thấy hoạt động nào hướng đến xây dựng hay
thay đổi lối sống theo theo mô hình tiêu thụ thân thiện với môi trường và khí
hậu. Trong lĩnh vực giáo dục, Bộ giáo dục thực hiện đề án “Thông tin, tuyên truyền về ứng phó với biến đổi khí hậu và phòng,
chống thiên tai trong trường học giai đoạn 2013-2020” nhằm nâng cao nhận thức trước hết cho cán bộ
trong ngành giáo dục, thế hệ trẻ và các đối tượng khác ngoài trường học.
Tóm lại, các chương trình hành
động trong biến đổi khí hậu là rất nhiều, đó là chương trình mang tính toàn cầu
được sự quan tâm và đầu tư lớn về tài chính cũng như về nghiên cứu khoa học.
Các nghiên cứu khoa học đặt cơ sở cho các Hội nghị mang tầm quốc tế và các
Chương trình hành động đi cùng. Các hoạt động thích ứng và giảm thiểu được thực
hiện nhiều hơn ở các quốc gia có mức độ tổn thương cao và ít có điều kiện để tự
ứng phó. Các Chương trình hàng động ở Việt Nam đang trong quá trình xây dựng và
thực thi, chưa có báo cáo đánh giá thực hiện. Nhìn chung, các chương trình
triển khai mạnh mẽ trong 3 năm trở lại đây.
6. Kết luận
Lối sống và biến đổi khí hậu có
mối quan hệ gián tiếp với nhau thông qua chuỗi ảnh hưởng lan truyền do mối quan
hệ thống nhất của môi trường địa lý. Lối sống với biểu hiện cụ thể của nó là
hành vi trong lối tiêu dùng và lối sản xuất tăng khai thác tài nguyên và phát
thải vượt quá dấu chân sinh thái dẫn đến sự thay đổi của các quyển trên trái
đất làm gia tăng hiện tượng ấm lên toàn cầu, biến đổi khí hậu và mực nước biển
dâng. Ngược lại, các hiện tượng của biến đổi khí hậu tác động lên mọi mặt của
đời sống con người khiến con người phải thay đổi nhận thức về biến đổi khí hậu
cũng như thay đổi hành vi trong lối sống của mình để ứng phó với biến đổi khí
hậu bao gồm nơi cư trú, công nghệ, cách thức kinh doanh…
Đa số người được hỏi có nhận thức
về biến đổi khí hậu, ảnh hưởng từ biến đổi khí hậu đến lối sống cá nhân và
ngược lại. Tuy nhiên, tồn tại khoảng cách giữa nhận thức và thay đổi hành vi.
Các nghiên cứu thực nghiệm đã chứng minh cho vai trò quan trọng của nhận thức
trong việc lựa chọn hành vi, và cũng cho thấy nhận thức không phải là duy nhất
để đưa ra lựa chọn hành vi. Đó là khoảng giá trị trong hành động khi mà việc
lựa chọn lối sống cá nhân không phù hợp với nhận thức về tác động của lối sống
đến biến đổi khí hậu. Ngoài ra, còn là việc lối sống đó vẫn được xã hội chấp
nhận nên áp lực xã hội gần như chưa xuất hiện hoặc có nhưng chưa đủ lớn để tạo
sức ép đối phải thay đổi lối sống với cá nhân hay cộng đồng đó.
Rất khó để xác định ranh giới của
lối sống bền vững, lối sống có lợi cho môi trường. Điều này cũng giống như việc
xác định đâu là ranh giới của biến đối khí hậu. Thay đổi lối sống theo hướng có
lợi cho môi trường hiện tại dừng lại ở việc sử dụng hiệu quả tài nguyên và tiết
kiệm năng lượng, tiêu dùng hạn chế lượng phát thải, tăng cường tái chế.
Đổ lỗi trách nhiệm và tâm lý ỷ
lại giữa các bên làm giảm nỗ lực trong ứng phó với biến đổi khí hậu. Giải pháp
cho việc thực hiện đó là liên kết, phân vai và có trách nhiệm về vai trò của
các bên trong biến đổi khí hậu. Tạo nên những mối liên hệ giữa các bên để điều
chỉnh lối sống. Trong đó chính phủ tạo cơ chế cho việc doanh nghiệp và người
dân thực hành lối sống bằng việc sử dụng các chế tài kiểm soát phát thải, đánh
thuế phát thải ra môi trường. Người tiêu dùng giám sát việc thực hiện của doanh
nghiệp bằng hành vi tiêu dùng, doanh nghiệp dùng chiến lược sản phẩm xanh để
định hướng người tiêu dùng. Dưới góc độ văn hóa xã hội cần tạo ra và vận hành
nghiêm chế tài kiểm soát việc phát thải CO2, tính phí phát thải theo
nguyên tắc phát thải phải trả tiền. Thay đổi chuẩn mực về lối sống đối với môi
trường và biến đổi khí hậu để tạo nên áp lực xã hội đủ mạnh đối với cá nhân, tổ
chức nhằm định hướng lối sống bền vững, thân hiện với môi trường giảm phát
thải. Chỉ có sự thay đổi trong chính lối sống cá nhân và sự thay đổi trong công
nghệ mới có thể góp phần hạn chế các tác nhân làm gia tăng biến đổi khí hậu. Sự
thay đổi ngay lập tức của thế hệ hiện tại là thiết thực trong việc giảm thâm
hụt thích ứng tạo ra con đường cho thế hệ mai sau.
Chưa có các nghiên cứu của Việt
Nam về mối quan hệ giữa lối sống và BĐKH. Chủ yếu là các nghiên cứu về các vấn
đề chung của biến đổi khí hậu và các kịch bản biến đổi khí hậu trên phạm vi
lãnh thổ bao gồm các chương trình quốc gia và hợp tác với các tổ chức trên thế
giới. Chương trình mục tiêu quốc gia và các đề án về biến đổi khí hậu đang
trong quá trình thực hiện, mới chỉ có kết quả nghiên cứu ban đầu. Các chương
trình và đề án tập trung vào giải pháp thích ứng, đầu tư vào lĩnh vực cơ sở hạ
tầng hoặc năng lượng, trồng rừng. Nghiên cứu về nhận thức, thái độ, hành vi,
nhu cầu thông tin và việc lựa chọn lối sống chỉ khuôn hẹp trong nhóm đối tượng
ưu tiên, chủ thể của tương lai. Đó là nhóm liên quan đến ngành giáo dục bao gồm
học sinh sinh viên và giảng viên, giáo viên. Nhóm các cộng đồng xung quanh
trường học chỉ được nhận mức tuyên truyền nâng cao nhận thức, các nhóm khác
chưa được đề cập đến trong các chương trình.
Cuối cùng nhưng không kém phần
quan trọng, nghiên cứu này đã cho thấy nhiều khoảng trống trong nghiên cứu, đặc
biệt là về thực nghiệm ở Việt nam. Những vấn đề nghiên cứu cần được làm rõ có
thể bao gồm: i, khảo sát về nhận thức về biến đổi khí hậu và tác động của lối
sống đến biến đổi khí hậu; sự sẵn sàng của người dân đối với việc thay đổi lối
sống cá nhân vì biến đổi khí hậu; ii, nghiên cứu về ảnh hưởng của các phương
thức truyền thông nâng cao nhận thức và việc thay đổi lối sống cá nhân sau đó,
xác định khoảng thời gian hiệu quả nhất họ sẵn sàng cho lối sống có lợi cho
biến đổi khí hậu, tính toán mức độ lặp lại của truyền thông để tạo được sự thay
đổi lối sống thực sự.
(Đây là kết quả được rút ra từ
nghiên cứu khoa học cấp cơ sở “văn hóa,
lối sống trong ứng phó với biến đổi khí hậu” năm 2014.)
TÀI LIỆU THAM KHẢO
4. Duchin. F, 1998, Structural Economics: Measuring Changes in Technology.
Lifestyle and the Environment. Island Press,
Washington, DC
6.
Festinger, 1957, A theory of cognitive
dissonance, University of California Press, Stanford
7.
Giang Thanh Huyền,
2011, Một
số chuyên đề văn hóa và phát triển, NXB Chính trị Hành chính, Hà Nội.
10. IPCC, 2014, Climate change 2014:
impact, adaptaion, and vulnerability.
12. Joyashree Roy
and Shamik, 2009, lifestyle
and climate change: link awaiting activation, Current
opinion in environmental sustainability, colume 1, isue 2, december 2009, page
192 – 200
14. Lundgren LJ, 1999, Ed.: Livssstil och miljö, Värderingar,
val, vanor. Livsstil och miljö, ISSN: 91-620-1197-9, Naturvårdsverkets förlag,
(Ref: Eva Alfredsson, Green consumption energy use and carbon dioxide emission,
Doctoral thesis; Department of Social and Economic Geography, Spatial Modelling
Centre, Umeå University, GERUM, 2002).
16. Mai Văn Hai,
2005, Xã
hội học văn hóa, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
19. OECD, 1998, Towards Sustainable Consumption Patterns, OECD, Paris (1998)
20. Spratt D, P Sutton, 2008, Climate Code Red: The Case for Emergency Action. Scribe, 2008.
